Kapsayıcı Tasarım (Inclusive Design) Nedir?
Bir web site tasarımı hazırlarken her kullanıcının bu web sitesi ile aynı şekilde etkileşime girmediğini unutmamak gerekir. Bu aşamada ise kapsayıcı tasarım olarak bildiğimiz inclusive design kullanarak web sitenizdeki önyargıları ve varsayımları kaldırabilir; kullanıcıların kendilerini dışlanmış hissetmemelerini sağlayabilirsiniz.
En temel anlamıyla kapsayıcı tasarım, makul olarak mümkün olduğunca çok sayıda insan tarafından erişilebilir ve kullanılabilecek ürün ve hizmetleri tasarlamak anlamına gelir.
Kapsayıcı tasarım; web siteleri, uygulamaları, tarayıcıları, araçları ve diğer tüm dijital ürünleri kalıcı veya geçici olarak devre dışı bırakılmış herkesi dikkate alarak tasarlamak anlamına gelir. Diğer bir deyişle, mümkün olduğunca çok sayıda bireyin ihtiyaçlarını karşılayan, kullanılabilir, işlevsel ve kullanımı kolay ürünler yaratılır.
Kapsayıcı tasarım, tasarımcıların, ürünlerin dar bir kullanıcı grubu yerine herkes tarafından erişilebilir olmasını sağlamak için çeşitli kullanıcı gruplarının ve demografinin ortamını ve koşullarını dikkate aldığı bir UX metodolojisidir. Inclusive design sürecinin ardından UX tasarımcıları, birinin dijital bir ürünü amaçlandığı gibi kullanmasını engelleyen kalıcı, geçici ve durumsal faktörleri düşünmeye teşvik eder. Tasarımcılar cinsiyet, yaş, ırk ve diğer genelleştirilmiş demografik bilgiler gibi kapsayıcı tasarımı düşünürken önyargı veya varsayımlardan kaçınır. Bunun sonucunda ise web sitesi erişilebilirliği artırılır.
Erişilebilirlik, kapsayıcı tasarımın ana hedeflerinden biridir. Bir web sitesini, bir e-mağazayı veya bir web uygulamasını erişilebilir kılmak; her web sayfasının, her türlü fiziksel ve zihinsel engeli olan kullanıcılar için erişilebilir, kullanılabilir, anlaşılır ve gezinmeyi kolaylaştıracak şekilde tasarlanması ve kodlanması anlamına gelir.
İnternete erişimi etkileyen engeller ise aşağıdaki gibidir:
Web Accessibility Initiative (WAI) tarafından açıklandığı gibi birçok site ve araç, bazı kişilerin bunları kullanmasını zorlaştıran ve zaman zaman imkansız kılan erişilebilirlik engelleriyle geliştirilmiştir. İnterneti erişilebilir kılmak bireylere, işletmelere ve topluma fayda sağlar. Bunun yanı sıra web sitesi erişilebilirliği, aşağıdakiler gibi geçici veya durumsal engelli kullanıcılara da fayda sağlar:
Web sitesi erişilebilirliği, belirli durumların sonucunda herhangi bir sorunla karşılaşan insanlar için hayatı kolaylaştırmakla da ilgili olabilir. Örneğin kas problemi olanlar küçük bir ekrandaki butonları ve bağlantıları kullanmakta zorlanabilirler. Bu yüzden tasarımları daha erişilebilir hale getirmek önemlidir.
Web sitesi erişilebilirliğini artırmak için tasarımlarınızı erişilebilir hale getirmeniz gerekir. Bunun için ise aşağıdaki 6 ipucundan yararlanabilirsiniz:
Inclusive design sürecinde yazı tiplerinizi biraz daha büyütüp en iyisini ummak yeterli değildir. Gerçekten erişilebilir bir deneyim sunmak için hedeflediğiniz kişileri ve grupları bilmeniz gerekir. Kitlenizin kullanıcı kişiliklerini gözden geçirmek ve onlara engelli kişiler hakkında sorular sormak, bilinçli kararlar vermenize yardımcı olabilir. Ayrıca tasarım yapmadan önce aşağıdakileri göz önünde bulundurmanız önemlidir:
Temiz ve net bir düzen, kalıcı bir web tasarım trendidir ve bunun iyi bir nedeni vardır. Bunun nedeni sadece görsel olarak daha hoş arayüzler oluşturması değil, aynı zamanda minimalizm ve sadeliğin daha sezgisel bir tasarımın yolunu açmasıdır. Buna yaklaşmanın en iyi yolu bir web sitesine minimum uygulanabilir ürün (MVP) gibi davranmaktır. Onu kullanılabilir ve değerli bir ürün yapan temel özellikleri oluşturun. Ardından yalnızca ihtiyaç duyulan yerlere ekstra öğeler ekleyin ve herkesin deneyimine değer katın.
Açık ve özlü içerik, erişilebilir içeriktir. İçeriğinizi net ve sade tutmak, gereksiz jargondan kaçınmak içeriğinizi daha geniş bir kitleye ulaştırır. Bilişsel engelli, ana dili Türkçe olmayan veya öğrenme güçlüğü olan kişilerin içeriğinizi daha kolay okuyup anlamalarına yardımcı olur. İçeriğinizi açık ve özlü tutmanın yanı sıra yazarken aşağıdaki yönergeleri de göz önünde bulundurmaya çalışabilirsiniz:
Renk kontrastı, genellikle gözden kaçan bir web sitesi erişilebilirliği parçasıdır. Birçok kullanıcı, farklı bir arka plan rengindeki bir metin bloğuna bakıp ikinci kez düşünmeyebilir, ancak görme bozukluğu yaşayan kullanıcılar için arka planıyla yeterince kontrastı olmayan metinler kötü bir deneyim yaratabilir. Bu yüzden renklerinizi optimize etmeniz gerekir. W3C’ye göre metin ile arka planı arasındaki ideal kontrast oranı en az 4,5:1 olmalıdır. En az 18 pt veya 14 pt kalın olan içerik için ise minimum kontrast oranı 3:1’e düşer ve bu da tasarım için daha fazla renk seçeneği sunar. Ayrıca yalnızca ana içeriğinizde değil düğmeleriniz, form alanlarınız ve hatta ikonografiniz gibi öğelerde de renk kontrastını ayarlamanız gerekir.
Bunun yanı sıra grafikteki veriler veya form alanındaki bir hata gibi önemli bilgileri gösterirken tek görsel ipucu olarak rengi kullanmamanız gerekir. Az gören veya renk körlüğü olan kişiler, yalnızca renk farklılıklarını tek başına görmekte zorlanabilirler. Bu yüzden insanlara herhangi bir tür veri gösterirken verilerin ayırt edilmesini kolaylaştırmak için renkle birlikte etiketler veya desenler gibi ek öğeler kullanmanız önemlidir. Aynısı bir uygulamadaki seçili seçenekler veya bir form alanındaki hata durumları için de geçerlidir. Bu öğeleri göstermek için yalnızca renge güvenmemeniz gerekir, bunun yerine onları bir simge, bir hata mesajı gibi daha görsel bir öğe ile veya metni kalınlaştırmak gibi basit bir uygulama ile eşleştirmelisiniz.
Bugünlerde daha fazla şirket video ve ses içeriğini sitelerine yerleştirmeyi tercih etmektedir. Bu görsel ve işitsel araçlar, bir marka ve ne yaptığı hakkında faydalı bilgiler sunabilir. Ancak bazı müşterilere yalnızca video ve ses yoluyla önemli bilgiler sunmakta zorluk çekebilirsiniz.
Video içeriği için altyazılar, işitme kaybı olanlar için gerekli olabilir. Bu aşamada işitme engelli kişilerin erişebileceği önceden kaydedilmiş videolara konuşma metinleri eklemeyi düşünebilirsiniz. Bu dökümler ve altyazılar, akıllı telefonlarda veya bilgisayarlarda sese erişimi olmayan herkes için de yararlıdır.
Ayrıca altyazılar, bir metin okuma aracına kullanıcınıza açıklayacak bir şey vererek görme bozukluğu olanlara da yardımcı olabilir. Bu şekilde herkes faydalı bilgiler edinir. Üstelik müşteriler için web sitenizin sayfalarına dökümler eklerseniz onların da gelişmiş SEO’dan faydalanmalarına yardımcı olabilirsiniz. Transkriptler, kendi başlarına videolardan ve podcast’lerden daha fazla anahtar kelime sıralama fırsatı sunar.
Tasarımcıların gerçekten kapsayıcısı, UI sağlamada başarılı olmaları için her kullanıcıya kolaylık sağlayacak web siteleri oluşturmada konusunda da başarılı olmalıdır. Bu yüzden kendileri gibi olmayan birinin yerine geçebilir ve önce olağandışı ihtiyaçları düşünürlerse her kullanıcı için daha güçlü ve daha ilgi çekici bir deneyim sunabilirler. Örneğin kendileri ile aynı görsel ihtiyaçlara sahip biri için bir web sitesi tasarlayıp renk körlüğü veya görme sorunu olanlar için ince ayarlar yapmayı düşünmek yerine önce engeli olan kullanıcıların ihtiyaçlarını düşünebilirler.
Inclusive design, tasarım sürecine yaklaşmak için kapsamlı bir metodolojidir. Amaç, içeriğe nasıl erişmeyi seçtiklerine bakılmaksızın herkes için kullanıcı dostu bir deneyim sağlamaktır. Erişilebilirlik ise daha çok tasarım kararlarının engelli insanlara karşı nasıl ayrımcılık yapabileceğine odaklanır. Erişilebilir bir tasarım metodolojisinin amacı, görme ya da duyma engeli olan veya internetle etkileşimlerini değiştiren başka koşullara sahip kullanıcıları etkileyen engelleri önlemek veya kaldırmaktır.
Başka bir deyişle; erişilebilir tasarım, sonuçlara odaklanırken kapsayıcı tasarım süreçlere odaklanır. Bunun yanı sıra erişilebilir tasarım, kalıcı olarak engele sahip olan kişilerin özel ihtiyaçlarını dikkate alırken kapsayıcı tasarım aşağıdaki engel türlerini dikkate alır:
Kapsayıcı tasarım hedeflenirken her türlü geçici engellinin ihtiyaçları da göz önünde bulundurularak daha evrensel bir tasarım ortaya çıkar. Erişilebilir tasarımın ana odağı, engelli bir kişi için kullanım kolaylığı sağlamaktır. Gelecekteki tasarımlarını nasıl değiştireceklerini ve hatta engelli olmayan herkesi nasıl etkileyeceğini hesaba katmaz. Inclusive design, tasarımcıları bir ürünün herkes için kullanımını nasıl daha kolay hale getirebileceklerini düşünmeye zorlayan bir metodolojidir. İnsanların teknolojiyi kullanmasını zorlaştırabilecek durumsal engelleri hesaba katar ve anında bir nihai ürün tarafından yönlendirilmez.
UX tasarımcılarının kapsayıcı web tasarımını düşünürken kullandıkları üç kategori vardır. Bunlar kalıcı, geçici ve durumsal hususlardır. Bu kategorilerin her birinde çeşitli engeller, sınırlamalar veya kısıtlamalar bulunur. Bu engeller görsel, fiziksel, işitsel, bilişsel ya da konuşma ile ilgili olabilir.
Tasarım ekipleri, kalıcı işitme bozukluğu olan biri gibi erişilebilirlik/kapsayıcılık için tasarım yaparken genellikle yalnızca kalıcı engelleri düşünme hatasına düşer. Ancak geçici veya durumsal işitme bozukluğu olanları göz ardı ederler. Bu 3 durum arasındaki fark ise şu şekildedir:
Genellikle kalıcı bir sakatlık için tasarım yaptığınızda geçici ve durumsal kullanıcılar da fayda sağlar. Ancak tasarımcılar, deneyimin tamamen kapsayıcı olmasını sağlamak için her duruma bağımsız olarak bakmalıdır. Bu işitme bozukluğu örneğinde video altyazıları her üç kategoriye de fayda sağlar. Yine de tasarımcılar videoyu sessiz başlatmayı düşünebilir. Böylece çevre nedeniyle duyamayan biri (durumsal) çevresindeki insanları rahatsız etmez.
Birçok tasarımcı bu ilkeleri tasarımlara zaten uygulayabilir, ancak bunların kapsayıcılığı nasıl artırdığını anlamak sizi daha derine bakmaya ve iyileştirme için daha fazla alan bulmaya teşvik edebilir. Kısaca kapsayıcı tasarımın 8 ilkesi aşağıdaki gibidir:
Bir kullanıcı arayüzü, tüm kullanıcıların deneyimlerini karşılaştırılabilir değer, kalite ve verimlilikle gerçekleştirmesini sağlamalıdır. Görme engelli kullanıcıların görsel içeriği algılayabilmesi için simgeler, resimler ve diğer grafikler için alternatif metni kullanmak, buna bir örnektir. UX tasarımcıları, teknolojinin kullanıcıları nasıl dışlayabileceğini de düşünmelidir.
Bir kişinin ortamı, kullanıcı deneyimini nasıl etkiler? Tasarımcılar, kullanıcılarla empati kurduklarında ve dijital ürünleri çeşitli koşullarda kullanarak test ettiklerinde durumsal zorlukların üstesinden gelmek için çözümler tasarlayabilirler. Örneğin; bir tren bileti uygulaması tasarlamak, yalnızca tek eli olan kullanıcıların bir bilet satın alabilmesi için veya aynı zamanda eli dolu bir yolcunun, bir trene yetişmek için yürürken yalnızca bir serbest eli ile bir bilet satın almasına yardımcı olur.
Tasarım tutarlılığı, herhangi bir dijital ürün deneyimi için hayati öneme sahiptir. Ancak kapsayıcılık düşünüldüğü zaman daha da kritiktir. Bilişsel sorunları olan kullanıcılar, genellikle kullanıcı arayüzlerinde gezinirken zorluk çekerler. Bu nedenle tutarsız tasarımlar veya adlandırma kuralları insanları daha fazla şaşırtabilir ve kullanıcı deneyimini fazlasıyla zorlu bir hale getirebilir. Bu nedenle tasarımda tutarlı olmanız gerekir.
İyi bir tasarım, insanlara kullanıcı deneyimlerini kontrol etme özelliklerini verir. Ayrıca yön, yazı tipi boyutu, yakınlaştırma ve kontrast gibi tarayıcı ve cihaz ayarlarını geçersiz kılmaz. Engelli kullanıcılar, dijital bir ürünü kullanmak için genellikle belirli ayarlara ihtiyaç duyar. Bunları geçersiz kılmak, kullanımlarını engelleyecek ve kullanıcı deneyiminden hariç tutacaktır. Tasarımcılar ayrıca UX kalıplarını ve animasyonunu nasıl uyguladıklarını da düşünmelidir. Sonsuz kaydırma, yalnızca klavye veya ekran okuyucu kullanan kullanıcılar için bir zorluktur. Bu yüzden kullanıcılara kontrol vermeniz önerilir. Örneğin bir ‘daha fazla yükle’ düğmesi eklemek, kullanıcılara aynı düzeyde kolaylık sağlarken kontrol de sağlar.
UX tasarımcıları, kolaylık ile seçim arasında denge kurmalıdır. Örneğin; kaydırma hızlı ve kullanışlıdır ancak herkes için her zaman mümkün değildir. Aynı görevi gerçekleştirmek için bir düğme veya bağlantı sağlamak, özelliği tüm kullanıcılar için erişilebilir hale getirir.
İçeriğe öncelik vermek, kullanıcıların temel görevleri tamamlamasına ve bilgileri zahmetsizce bulmasına yardımcı olabilir. Tasarımcılar, kullanıcıların hemen ihtiyaç duymadığı içeriği gizlemek için UI bileşenlerini de kullanabilir. Örneğin; bir SSS bölümü için UI bileşeni kullanmak, ekran okuyucularının her Soru-Cevaptan geçmek yerine ihtiyaç duydukları yanıtı hızla bulmasına yardımcı olur. Diğer kullanıcılar da istedikleri soruyu bulmak için her soruyu tarayabildikleri için bu SSS formatından yararlanır.
UX tasarımcıları, kullanıcılar için değeri artırmak için cihaz özelliklerinden yararlanmalıdır. Bir cihazın mikrofonu, kamerası, titreşimi ve coğrafi konumu, çok çeşitli insanlara fayda sağlayan yardımcı araçlardır. Örneğin; ürününüzü sesli arama ve komutlar için optimize etmek yalnızca ekran okuyuculara değil Alexa, Siri veya Bixby kullanan kişilere de fayda sağlar. UX tasarımcılarının bir dijital ürünün kullanıcı deneyimini geliştirmek ve herkes için daha fazla değer yaratmak için bir cihazın özelliklerini kullanabileceği birçok durum vardır.
UX tasarımcıları, paydaşlardan ve kullanılabilirlik katılımcılarından farklı bakış açıları aramalıdır. Araştırma ve testler, kullanıcı kişiliklerinizin dışında kalabilecek katılımcıları içermelidir. Belki de engeli veya sınırlamaları olan kişiler, ürününüzü dışladığı için kullanmıyor olabilir. Bu nedenle yalnızca müşteri verilerine ve analizlerine dayalı testler yaparsanız bilmeden insanları hariç tutuyor olabilirsiniz. Bu aşamada ise farklı bakış açıları edinmeniz gerekir.
